I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Giới thiệu vài nét về truyện cổ tích.
– Phân loại truyện cổ tích:
+ Truyện cổ tích sinh hoạt (Cái cân thuỷ ngân)
+ Truyện cổ tích về loài vật (Quạ và Công)
+ Truyện cổ tích thần kì (Thạch Sanh, Chử Đồng Tử)
– Đặc điểm của truyện cổ tích thần kì:
+ Truyện cổ tích thần kì chiếm số lượng lớn nhất. Đó là loại truyện có sự tham gia của nhiều yếu tố thần kì vào tiến trình phát triển của truyện (Tiên, Bụt, vật báu trả ơn).
+ Nội dung truyện cổ tích là đề cập tới số phận bất hạnh của người lao động về hạnh phúc gia đình, về công bằng xã hội, về phẩm chất và năng lực của con người.
2. Truyện Tấm Cám
– Truyện Tấm Cám thuộc cổ tích thần kì. Kiểu truyện này phổ biến ở nhiều nước trên thế giới.
VD:
+ Cô bé Lọ Lem (Pháp).
+ Chiếc hài cườm pha lê (Đức).
– Bố cục:
+ Mở truyện: Ngày xưa.. việc nặng – Giới thiệu các nhân vật chính và hoàn cảnh truyện.
+ Thân truyện: Một hôm… về cung – Diễn biến câu chuyện.
+ Kết truyện: Tấm trở lại thành người.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
1. Nhân vật và mâu thuẫn- xung đột chủ yếu.
– Nếu căn cứ vào quan hệ gia đình thì truyện có các mâu thuẫn:
+ Tấm >< Cám (hai chị em cùng cha khác mẹ, cùng thế hệ).
+ Tấm >< Dì ghẻ (dì ghẻ và con chồng)
→ Mâu thuẫn Tấm – Cám là chủ yếu, xuyên suốt toàn truyện, liên tục và ngày càng căng thẳng, quyết liệt. Đó là mâu thuãn gia đình: Tấm >< Cám và dì ghẻ.
+ Thể hiện mâu thuẫn xã hội, khái quát thành mâu thuẫn thiện – ác.
2. Diễn biến của mâu thuẫn – xung đột giữa Tấm và mẹ con Cám.
– Mâu thuẫn xung đột giữa Tấm và Cám và mẹ con Cám có thể chia thành các chặng nhỏ.
a) Chặng 1: Khi còn ở nhà
* Bảng hệ thống đối sánh.
|
Chặng 1 |
Tấm |
Cám, dì ghẻ |
Yếu tố thần kì, hình ảnh, chi tiết tiêu biểu. |
|
1. Trong gia đình, tranh đoạt quyền lợi vật chất, Tinh thần. |
a) Đi băt tép. – Chăm chỉ được giỏ tép đầy. + Khóc
b) Đi chăn trâu – Chăn đồng xa – Khóc khi bống bị giết – Chôn xương bống ở đầu giường c) Đi xem hội. – Nhặt thóc gạo – Đi xem hội, rơi giày, thử giày → thành hoàng hậu. |
a) Đi bắt tép – Lười biếng, chẳng được gì – Lừa chị, đổ tép sang giỏ mình, về trước lĩnh thưởng.
b) Rình trộm Tấm cho cá ăn → giết bống ăn thịt.
c) Đi xem hội – bày kế hành hạ Tấm – Thử giày → bẽ bàng, xấu hổ.
|
– Bụt hiện, bày cách giúp Tấm. – Cái yếm đỏ (vật thưởng)
– bống – Bụt hiện, , bày cách giúp Tấm. – Con gà biết nói – Bốn lọ xương bống – Bụt hiện giúp Tấm – Chiếc giày đánh rơi.
|
* Tiểu kết:
– Tấm là cô gái bất hạnh, bị hắt hủi, yếu đuối, thụ động, dễ khóc, chăm chỉ, hiền ngoan, cũng khát khao được hạnh phúc
– Mẹ con Cám: độc ác, nhẫn tâm, đố kị.
– Nhân vật Bụt là một yếu tố thần kì, luôn có mặt giúp đỡ cô khi cô gặp bất hạnh, khó khăn. Đó là sự thể hiện ước mơ của nhân dân về công bằng xã hội.
– Tấm trở thành hoàng hậu – Chi tiết chiếc giầy đánh rơi
+ Là chi tiết tiêu biểu mang hàm ý so sánh Tấm và Cám (Đề cao Tấm với phần thưởng là ngôi vị hoàng hậu)
+ Là chi tiết cầu nối, mở màn cho hàng loạt sự kiện về sau của truyện.
b. Mâu thuẫn 2:
* Bảng hệ thống đối sánh.
|
Chặng 2 |
Tấm |
Cám- dì ghẻ |
|
1 |
Về lo giỗ bố Treo cau Ngã chết đuối. Hoá thành vàng anh Hót mắng Cám |
Dì ghẻ bày mưu độc Đẵn gốc cây giết Tấm Đưa Cám vào thế chi là hoàng hậu (vua không nói gì) |
|
2 |
Chim vàng anh bị giết Lông chim hoá thành hai cây xoan đào. |
Cám theo lời mẹ giết chim, nấu ăn, vứt lông chim ra vườn (vua không nói gì). |
|
3 |
Xoan bị chặt, đóng khung cửi. Khung cửi nguyền rủa tội giết chồng của Cám |
Cám chặt xoan, đóng khung cửi. (vua không nói gì) |
|
4 |
Khung cửi bị đốt Từ đống tro mọc lên cậy thị, có một quả vàng thơm, ở với bà lão. |
Cám đốt khung cửi, đổ tro bên lề đường xa hoàng cung. (vua không nói gì) |
|
5 |
Từ quả thị bước ra trở thành cô Tấm xinh đẹp hơn xưa, gặp lại vua, trở lại làm hoàng hậu. |
Cám sợ hãi, muốn xinh đẹp như Tấm. |
* Nhận xét:
– Mâu thuẫn giữa Tấm – Cám và dì ghẻ không những không giảm mà còn ngày một phát triển, ngày một căng thẳng gay gắt quyết liệt. Sự độc ác của mẹ con Cám được đẩy đến tận cùng, sự bất hạnh của Tấm cũng được đẩy lên đến đỉnh điểm. Điều này liên quan đến kiểu nhân vật chức năng trong truyện cổ tích (Nhân vật mà sự tồn tại của nó chỉ nhằm thực hiện một số chức năng trong truyện và trong việc phản ánh đời sống. Nhân vật đảm nhận chức năng nguyên phiến, bất biến, biểu tượng cho từng hạng người: thiện (Tấm) – ác (mẹ con Cám), giàu – nghèo.
→ Đây không còn là mâu thuần gia đình mà phát triển thành mâu thuẫn giữa cái ác và cái thiện trong xã hội:
– Tấm đã trưởng thành hơn, từ bị động chuyển thành chủ động: Sau mỗi lần bị hãm hại, Tấm lại hoá thân sang kiếp khác để tố cáo tội ác. Bốn lần bị giết, bốn lần hoá thân chứng minh sức sống mãnh liệt của Tấm, thể hiện mơ ước của nhân dân gửi vào nhân vật Tấm.
– Trên con đường giành và giữ hạnh phúc của cô Tấm, bụt không xuất hiện nữa nhưng yếu tố thần kì vẫn luôn hiện diện. Yếu tố đó đã hoá thân vào trong sự bất tử của cô Tấm.
* Ý nghĩa nhữg lần hoá thân của cô Tấm:
– Chứng minh sức sống mãnh liệt của nhân vật.
– Thể hiện triết lí: “ở hiền gặp lành trong quan niệm của nhân dân”
– Phản ánh quan niệm và mơ ước thực tế về hạnh phúc của người lao động: Hạnh phúc không phải ở kiếp sau mà phải tìm và giữ nó ở kiếp này → có sự cải biến của nhân dân về quan điểm của đạo phật (Đạo phật với thuyết “luân hồi nghiệp báo” cho rằng con người chịu đau khổ từ kiếp trước thì kiếp sau sẽ được hưởng hạnh phúc ở cõi niết bàn cực lạc. Với nhân dân lao động Việt Nam: hạnh phúc ngay trong thực tại, nơi cuộc đời trần thế)
* Hình thức hoá thân cuối cùng của cô Tấm: quả thị. Từ trong quả thị ấy, Tấm bước ra, càng xinh đẹp hơn xưa.
– Đây là chi tiết phổ biến trong các truyện cổ tích thần kì Việt Nam (Sọ Dừa, Lấy vợ cóc…)
– Thể hiện quan niệm mang tính tâm linh của người xưa: người có thể thành vật, vật có thể thành người.
– Mang quan niệm của dân gian về một nội dung đẹp ẩn sau một hình thức bình thường, thậm chí là thô kệch.
→ Là chi tiết mang tính thẩm mĩ cao gắn với hình ảnh miếng trầu têm cánh phượng (kết nối Tấm và nhà vua) đã mang lại cho truyện một ý nghĩa nhân văn cao cả và một hương vị dân tộc đậm đà.
3. Hành động trả thù của Tấm, quan niệm sống của nhân dân.
– Cuối truyện Tấm đã nhân danh cái thiện trừng phạt cái ác.
– Ý kiến 1: đồng tình
– Ý kiến 2: Không đồng tình (Mâu thuẫn với bản chất hiền lành, làm giảm vẻ thuần khiết của nhân vật)
→ Tấm là nhân vật chức năng nên cô phải “hoàn thành” nhiệm vụ mà tác giả dân gian đã trao cho mình: trừng phạt cái ác, để những người bất hạnh như cô có được một hạnh phúc trọn vẹn. Cô đã lừa Cám, để Cám tự hại mình, để dì ghẻ tức mà chết.
→ Kết thúc truyện thể hiện rõ triết lí dân gian “ác giả ác báo”, phù hợp với mong ước của nhân dân về sự ban thưởng với người tốt và sự trừng phạt kẻ ác, gắn liền với nhu câu trả thù của người bị áp bức bóc lột. Đây là chiến thắng tất yếu của cái thiện, của lòng nhân đạo và lạc quan của dân gian xưa.
II. TỔNG KẾT
1. Giá trị nội dung
Sức sống và sự trỗi dậy mạnh mẽ của con người trước sự dập vùi, tấn công của lực lượng thù địch. Đó là sức mạnh thiện thắng ác qua cuộc đấu tranh không khoan nhượng đến cùng. Chiến thắng ấy thể hiện ước mơ và tinh thần lạc quan của nhân dân.
2. Giá trị nghệ thuật:
– Cốt truyện li kì hấp dẫn có sự tham gia của các yếu tố thần kì.
– Có sự đan xen với văn vần.
– Nằm trong kiểu truyện dân gian quen thuộc trên thế giới (Lọ Lem – Pháp, Nàng tro bếp – Đức, Nàng Diệp Hạn – Trung Quốc…) nhưng Tấm Cám là truyện cổ tích đậm đà bản sắc của dân tộc Việt Nam:
+ Bức tranh thiên nhiên gần gũi, quen thuộc với cây cau, giếng nước…
+ Phong tục sinh hoạt: mò cua bắt tép, hội làng… đặc biệt là hình ảnh lá trầu têm cánh phượng.
+ Nét riêng về phẩm chất cô Tấm, đặc sắc của các yếu tố thần kì → sức hấp dẫn riêng của truyện.