I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả
– Lê Hữu Trác ( 1724 – 1791 ) hiệu là Hải Thượng Lãn Ông, người làng Liêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương.
– Ông là một danh y không chỉ chữa bệnh giỏi mà còn soạn sách, mở trường, truyền bá y học.
– Sự nghiệp của ông được tập hợp trong bộ Hải Thượng y tông tâm lĩnh, gồm 66 quyển biên soạn trong thời gian gần 40 năm. Đây là tác phẩm y học xuất sắc nhất trong thời trung đại Việt Nam.
– Ông sinh ra trong một gia đình khoa bảng, có nhiều người đỗ tiến sĩ, làm quan to. Ông là con thứ bảy của thượng thư Lê Hữu Mưu nên thường gọi là Chiêu Bảy. Thuở nhỏ chăm học, mang chí làm quan, lập công danh lớn.
2. Tác phẩm “Thượng kinh kí sự”
– Thể loại: kí
– Tác phẩm được viết bằng chữ Hán, nằm ở cuối bộ “Y tông tâm lĩnh”.
– Kí là một loại hình văn xuôi tự sự bao gồm nhiều thể ( kí sự, bút kí, hồi kí, phóng sự,…). Đặc trung của thể lại kí là tôn trong sự thật khách quan của đời sống, không hư cấu, sự việc và con người trong tác phẩm phải hoàn toàn xác thực. Vì thế giá trị hiện thực của tác phẩm là rất đậm đặc và đáng tin cậy.
– Thượng kinh kí sự ghi lại cảm nhận của mình bằng mắt thấy tai nghe từ khi nhận được lệnh vào kinh chữa bệnh cho thế tử Cán ngày 12 tháng giêng năm Nhâm Dần (1781) đến lúc xong việc về tới nhà Hương Sơn.
– Thượng kinh kí sự là bức tranh về đời sống hiện thực thời vua Lê chúa Trịnh, cụ thể hơn là cuộc sống xa hoa nơi phủ chúa. Đó là một cuộc sống quyền lực, xa hoa, kiểu cách, nhạt nhờ.
3. Đoạn trích “Vào phủ chúa Trịnh”
Nói về việc Lê Hữu Trác tới kinh đô, được dẫn vào phủ chúa để bắt mạch kê đơn cho Trịnh Cán.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
1. Quang cảnh trong phủ chúa
– Khi vào phủ phải qua nhiều lần cửa, với “những dãy hành lang quanh co nối nhau liên tiếp”, ở mỗi cửa đều có vệ sĩ canh gác, “ai muốn ra vào phải có thẻ”, trong khuôn viên phủ có điếm “Hậu mã quân túc trực”. Vườn hoa trong phủ chúa “ cây cối um tùm, chim kêu ríu rít, danh hoa đua thắm,…
– Bên trong phủ là những nhà “Đại đường”, “Quyển bồng”, “Gác tía” với kiệu son, võng điều, đòê nghi trượng sơn son thếp vàng và “ những đồ đạc nhân gian chưa từng thấy”. Đồ dùng tiếp khách ăn uống toàn là “mâm vàng chén bạc”.
– Đến nội cung của thế tử: Tối om ,phải qua năm sáu lần trướng gấm. Trong phòng thắp nến, có sập thếp vàng, ghế rồng sơn son thếp vàng, trên ghế bày nệm gấm màn là che ngang sân”…
→ quang cảnh ở phủ chúa cực kì tráng lệ, lộng lẫy, không đâu sánh bằng. Cuộc sống xa hoa, cảnh vật lạ lùng, không khí tù động, ngột ngạt, thiếu sinh khí.
2. Cung cách sinh hoạt trong phủ chúa
– Khi tác giả lên cáng vào phủ chúa thì có “ tên đầy tớ chạy trước hét đường”, “cáng chạy như ngựa lồng”.
– Trong phủ chúa, người giữ cửa truyền báo rộn ràng, người có việc quan qua lại như mắc cửi.
+ Người giữ cửa truyền báo rộn ràng
+ Người có việc quan đi lại như mắc cửi
+ Có vệ sĩ canh giữ cửa cung
+ Có quan truyền chỉ
+ Các tiểu hoàng môn hầu hạ nội cung
+ Thị vệ, quan sĩ canh cửa lớn
+ Các danh y sáu cung hai viện ngồi chờ ở phòng trà
+ Các phi tần chầu chực quanh thánh đế, người hầu đứng xung quanh thế tử, các cung nhân đứng xúm xít
→ Chúa giữ vị trí trọng yếu, có quyền uy tối thượng.
Những lời lẽ nhắc đến chúa Trịnh và thế tử đều hết sức cung kính, lễ độ. “thánh thượng đang nhự ở đấy, chưa thể yết kiến, hầu mạch Đông cung thế tử, hầu trà, phòng trà”,…Tác giả không được thấy mặt chúa mà chỉ làm theo mệnh lệnh của chúa do quan Chánh đường truyền đạt lại; xem bệnh xong cũng không được trao đổi với chúa mà chỉ được viết tờ khải để quan Chánh đường dâng lên chúa. Nội cung trang nghiêm đến nỗi tác agiả phải nín thở đứng chờ ở xa…
– Thế tử bị bệnh có đến bảy tám thầy thuốc phục dịch và lúc nào cũng có người đứng hầu hai bên. thế tử chỉ là một đứa bé năm sáu tuổi nhưng tác giả – một cụ già – khi vào xem bệnh phải lạy 4 lạy, khi ra cũng lạy 4 lạy. Muốn xem thân hình của thế tử phải có một viên quan nội thần đến xin phép được cởi áo cho thế tử.
→ Cung cách sinh hoạt trong phủ chúa với những lễ nghi, khuôn phép, cách nói năng, người hầu kẻ hạ,…cho thấy sự cao sang quyền uy tột đỉnh cùng với cuộc sống xa hoa hưởng thụ đến cực điểm và sự lộng hành của nhà chúa.
3. Cách nhìn, thái độ của tác giả đối với cuộc sống nơi phủ chúa.
– Đối với cuộc sống xa hoa ở phủ chúa, tác giả vốn con quan, sinh trưởng chốn phồn hoa, từng biết chốn cung cấm vẫn đưa ra lời nhận xét :“Bước chân đến đây mới hay cảnh giàu sang của vua chúa thực khác hẳn người thường”, vịnh một bài thơ tả hết cái sang trọng, vương giả trong phủ chúa “Cả trời Nam sang nhất là đây”.
– Khi được mời ăn cơm: “mâm vàng, chén bạc, đồ ăn toàn acủa ngon vật lạ, bấy giờ mới biết cái phong vị của nhà đại gia”.
– Đường vào nội cung của thế tử: “Ở trong tối om, không có cửa ngõ gì cả”
– Nói về bệnh trạng của thế tử: “Vì thế tử ở trong chốn màn che trướng phủ, ăn quá no, mặc quá ấm, nên tạng phủ yếu đi”.
Mặc dù khen cái đẹp, cái sang nơi phủ chúa, song tác giả tỏ ra dửng dưng trước những quyến rũ vật chất và không đồng tình với cuộc sống quá no đủ, tiện nghi nhưng thiếu khí trời và không khí tự do.
4. Phẩm chất của con người Lê Hữu Trác
– Có sự mâu thuẫn, giằng co: Là một thầy thuốc giỏi, có kiến thức sâu rộng và già dặn kinh nghiệm.Ông hiểu rõ căn bệnh của thế tử, nhưng lại sợ chữa có hiệu quả ngay sẽ được chúa tin dùng, bị công danh trói buộc. Để tránh chuyện này, cần chữa cầm chừng, cho thuốc vô thưởng, vô phạt. Nhưng làm thế thì trái y đức, trái lương tâm, phụ lòng của ông cha. Cuối cùng, lương tâm, phẩm chất của người thầy thuốc đã thắng.
– Bên cạnh tài năng, ông còn là một thầy thuốc có lương tâm và đức độ.
– Khinh thường lợi danh, quyền quý, yêu thích tự do và nếp sống thanh đạm, giản dị nơi quê nhà.
5. Nghệ thuật
– Quan sát tỉ mỉ:
+ Quang cảnh phủ chúa
+ Nơi thế tử ở
– Ghi chép trung thực:
+ Việc ngồi chờ ở phòng chè đến bữa cơm sáng
+ Việc xem bệnh cho thế tử, kê đơn thuốc
+ Cách thế tử ngồi trên sập,…
– Tả cảnh sinh động, kể diễn biến sự việc khéo léo, lôi cuốn sự chú ý của người đọc,…
III. TỔNG KẾT
– Đoạn trích “Vào phủ chúa Trịnh” vừa mang đậm giá trị hiện thực, vừa thể hiện phẩm chất của một thầy thuốc giàu tài năng, thích sống gần gũi, chan hoà với thiên nhiên, ghẻ lạnh với danh vọng, suốt đời chăm lo giữ gìn y đức của mình.
– Với tài năng quan sát sự việc, cùng với cách kể chuyện hấp dẫn, tác giả đã góp phần khẳng định vai trò, tác dụng của thể kí đối với hiện thực đời sống.