I. Thủy quyển
1. Khái niệm
– Thủy quyển là lớp nước trên Trái Đất, bao gồm nước trong các biển, đại dương, nước trên lục địa và hơi nước trong khí quyển.
2. Tuần hoàn của nước trên Trái Đất
– Vòng tuần hoàn nhỏ: Nước biển và đại dương bốc hơi (do tác dụng của gió, nhiệt độ..) và ngưng tụ trên cao tạo thành mây, gây mưa ngay trên mặt biển và đại dương.
– Vòng tuần hoàn lớn: Nước bốc hơi ngoài mặt biển, đại dương và hình thành mây. Gió đưa mây vào đất liền và gây mưa tại đây. Một phần nước mưa tụ lại thành các dòng sông rồi chảy ra biển; một phần khác ngấm xuống đất thành nước ngầm, cuối cùng chảy ra sông suối rồi chảy ra biển. Nước biển tiếp tục bốc hơi tạo thành vòng khép kín.
II. Một số nhân tố ảnh hưởng tới chế độ nước sông
1. Chế độ mưa, băng tuyết, nước ngầm
– Miền khí hậu nóng hoặc nơi địa hình thấp của khu vực khí hậu ôn đới, thủy chế sông phụ thuộc vào chế độ mưa.
VD: Sông Hồng, mùa lũ (T6-10) trùng với mùa mưa, mùa cạn trùng với mùa khô, ít mưa.
– Miền ôn đới lạnh và những sông bắt nguồn từ núi cao, thủy chế còn phụ thuộc vào lượng tuyết băng tan.
VD: Sông Ôbi, Iênítxây, Lêna khi mùa xuân đến nhiệt độ tăng làm băng tuyết tan, mực nước sông dâng.
– Ở các vùng đất đá bị thấm nước nhiều, nước ngầm đóng vai trò đáng kể (đá vôi).
2. Địa thế, thực vật, hồ đầm
a. Địa thế
– Nơi nào có độ dốc lớn, nước sông chảy mạnh, lũ lên nhanh; còn nơi nào bằng phẳng thì nước chảy chậm, lũ lên chậm và kéo dài.
b. Thực vật
– Lớp phủ thực vật phát triển mạnh có tác dụng điều hòa dòng chảy sông ngòi, giảm lũ lụt; lớp phủ thực vật bị phá hủy làm cho chế độ dòng chảy thất thường, tốc độ dòng chảy nhanh, dễ xảy ra lũ lụt.
– Trồng rừng phòng hộ đầu nguồn hạn chế lũ.
c. Hồ đầm có tác dụng điều hòa chế độ nước sông: mùa nước lên nước sông chảy vào hồ đầm; mùa nước cạn: từ hồ đầm chảy ra.
III. Một số sông lớn trên Trái Đất
1. Sông Nin
– Có diện tích lưu vực 2.881.000 km2 dài 6.685 km – dài nhất thế giới, nguồn cung cấp nước chính là nước mưa, nước ngầm.
– Bắt nguồn từ hồ Victoria, đổ ra Địa Trung Hải, chảy qua vùng Xích Đạo, cận Xích Đạo, cận nhiệt châu Phi.
2. Sông Amadôn
-Có lưu vực 7.170.000 km2 – lớn nhất thế giới; chiều dài thứ nhì thế giới 6.437 km, nguồn cung cấp nước chính là nước mưa, nước ngầm.
– Bắt nguồn từ dãy An-đét chảy theo hướng tây – đông đổ ra Đại Tây Dương.
– Sông nằm trong khu vực khí hậu xích đạo mưa rào quanh năm, có lượng mưa trung bình lớn nhất thế giới.
3. Sông Iênítxây
– Có diện tích lưu vực 2.580.000 km2, dài 4.102km, nguồn cung cấp nước chính là băng tuyết tan, mưa.
– Bắt nguồn từ dãy Xaian đổ ra biển Kara thuộc Bắc Băng Dương chảy qua ôn đới lạnh châu Á. Sông có lũ vào mùa xuân ở vùng thượng lưu.