I.TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả
– Phạm Văn Đồng (1906-2000), quê ở Quảng Ngãi. Ông vừa là nhà hoạt động cách mạng xuất sắc vừa là nhà văn hoá lớn của nước ta trong thế kỉ XX.
– Tác phẩm của ông gồm có: “Hồ Chí Minh – một con người, một dân tộc, một thời đại”; “Hồ Chí Minh và con người Việt Nam trên con đường dân giầu nước mạnh”; “Văn hoá đổi mới”,…
2. Hoàn cảnh sáng tác
– “Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc” là bài viết của Phạm Văn Đồng nhân kỉ niệm 75 năm ngày mất của nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu (3/7/1963).
– Lúc bấy giờ, ngọn lửa cách mạng ở miền Nam đã và đang bốc lên ngùn ngụt, quân và dân ta từ đấu tranh chính trị đã chuyển sang đấu tranh vũ trang chống Mỹ và bọn tay sai diễn ra ngày một quyết liệt và dữ dội.
– Bài văn này đã đăng trên “Tạp chí Văn học”, tháng 7/1963.
3. Ý tưởng chủ đạo
Phần cuối bài viết, Phạm Văn Đồng khẳng định:
“Nguyễn Đình Chiểu là một chí sĩ yêu nước, một nhà thơ lớn của nước ta. Đời sống và sự nghiệp của Nguyễn Đình Chiểu là một tấm gương sáng, nêu cao địa vị và tác dụng của văn học, nghệ thuật, nêu cao sứ mạng của người chiến sĩ trên mặt trận văn hoá và tư tưởng”. Có thể coi nhận định này là ý tưởng chủ đạo của bài “Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc”.
4. Bố cục: 3 phần:
– Phần mở: từ đầu đến “một trăm năm”, nêu vấn đề: Cách nhìn mới mẻ, khoa học về Nguyễn Đình Chiểu.
– Phần thân: tiếp đến “còn vì văn hay của Lục Vân Tiên”, trình bày những quan điểm mới mẻ về văn thơ Nguyễn Đình Chiểu:
+ Luận điểm 1: Con người và quan niệm văn chương của Nguyễn Đình Chiểu.
+ Luận điểm 2: Thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu.
+ Luận điểm 3: Truyện thơ “Lục Vân Tiên” của Nguyễn Đình Chiểu.
– Phần kết: phần còn lại, nêu cách đánh giá đúng đắn con người và sự nghiệp thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu. Qua đó thể hiện tình cảm đối với Nguyễn Đình Chiểu.
* Nhận xét về kết cấu:
– Thông thường, trong bài văn nghị luận về một tác giả văn học nào đó, người ta thường phân tích các tác phẩm chính của tác giả, sau mới đánh giá về con người, vai trò của nhà văn. Nhưng ở bài viết này, tác giả Phạm Văn Đồng làm ngược lại, trình bày con người – quan điểm sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu trước, sau đó mới trình bày về các tác phẩm tiêu biểu của Nguyễn Đình Chiểu.
– Bài viết cũng không trình bày các luận điểm theo trật tự thời gian (tác phẩm sáng tác trước thì trình bày trước). Ở đây, tác phẩm “Lục Vân Tiên” được sáng tác trước thì lại được Phạm Văn Đồng đưa vào cuối bài viết.
* Nhận xét: Với trật tự này, Phạm Văn Đồng muốn nhấn mạnh Nguyến Đình Chiểu là con người đặc biệt, để hiểu thơ văn ông trước hết phải hiểu con người ông, văn thơ ông gắn liền với thực tế, vận mệnh dân tộc.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
1. Phần mở đầu (Nêu vấn đề): Cách nhìn khoa học mới mẻ về Nguyễn Đình Chiểu
– Cách đặt vấn đề trực tiếp: Khẳng định Nguyễn Đình Chiểu là ngôi sao, một nhà thơ lớn, cần được sáng tỏ hơn nữa.
– Dùng hình ảnh ẩn dụ so sánh:
+ Nguyễn Đình Chiểu như “Ngôi sao” – tinh tú, kết tinh tinh hoa vẻ đẹp của trời đất, vũ trụ .
+ ”Ngôi sao Nguyễn Đình Chiểu có ánh sáng khác thường” – ánh sáng đẹp nhưng chưa quen nhìn nên khó phát hiện ra.
+ “Cần phải chăm chú nhìn mới thấy”: cách nói ẩn dụ, nghĩa là cần phải nghiên cứu kĩ lưỡng, nghiêm túc mới khám phá được vẻ đẹp văn thơ Nguyễn Đình Chiểu .
– Nêu phản đề, lí do chưa đánh giá đúng giá trị văn thơ Nguyễn Đình Chiểu:
+ Một là “chỉ biết Nguyễn Đình Chiểu là tác giả của “Lục Vân Tiên” và hiểu “Lục Vân Tiên” khá thiên lệch về nội dung và văn …”.
+ Hai là “còn rất ít biết thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu”.
* Nhận xét đoạn mở đầu:
– Đoạn văn ngắn gọn, nêu vấn đề một cách dễ hiểu, hấp dẫn, thuyết phục, mang tính gợi mở, khái quát được những nội dung sẽ diễn giải ở phần sau (đánh giá “Lục Vân Tiên”, đánh giá thơ văn yêu nước Nguyễn Đình Chiểu).
– Đoạn văn đã nêu được Nội dung vấn đề: Nguyễn Đình Chiểu là một nhân cách trong sáng, một nhà thơ yêu nước, tác gia văn học cần được nghiên cứu tìm hiểu và đề cao hơn nữa.
– Cách nhìn nhận về Nguyễn Đình Chiểu đúng đắn, sâu sắc, khoa học, mới mẻ.
– Cách nhìn này vừa bộc lộ niềm ngưỡng mộ tài năng, tâm huyết của danh nhân Nguyễn Đình Chiểu, vừa mang tính định hướng cho việc nghiên cứu tiếp cận thơ văn Nguyễn Đình Chiểu.
2. Cách triển khai vấn đề:
a. Luận điểm 1: Nguyễn Đình Chiểu là nhà thơ yêu nước.
– Luận cứ 1 quê hương, thời cuộc và mất mát riêng và tư tưởng.
+ Nhà nho sống trong cảnh nước nhà lâm nguy, khắp nơi nhân dân đấu tranh đánh giặc cứu nước.
+ Nhà thơ mù.
+ Dùng văn thơ ghi lại tâm huyết với dân tộc, ghi lại thời kì lịch sử khổ nhục – vĩ đại, làm vũ khí chiến đấu.
→ Vẻ đẹp tấm gương trong sáng: tinh thần yêu nước căm thù giặc, nghị lực vượt khó để vươn lên phi thường.
– Luận cứ 2: quan điểm thơ văn.
+ Nhà văn trước hết phải có nhân cách: Cảnh riêng và cảnh đất nước càng đen tối thì khí tiết càng phải cao cả, rạng rỡ: “Sự đời thà khuất đôi tròng thịt – Lòng đạo xin tròn một tấm gương” và “Kiến nghĩa bất vi vô dõng dã” (Thấy việc nghĩa mà không làm thì không phải là kẻ anh hùng). Nguyễn Đình Chiểu coi trọng nhân cách và trách nhiệm của nhà văn với thời cuộc.
+ Trong thơ văn phải ngụ khen chê rõ ràng : “Học theo ngòi bút chí công – Trong thơ cho ngụ tấm lòng Xuân Thu”
+ Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu là thơ văn chiến đấu, đánh thẳng vào giặc ngoại xâm và tôi tớ của chúng:”Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm – Đâm mấy thằng gian bút chẳng tà” và “Thấy nay cũng nhóm văn chương – Vóc dê da cọp khôn lường thực hư!”.
* Nhận xét: Quan điểm rất tích cực, tiến bộ, sâu sắc, gắn nhà văn và văn chương với hiện thực cuộc sống, với vận mệnh dân tộc, coi trọng chức năng giáo huấn, phê phán, cảnh tỉnh của văn chương.
b. Luận điểm 2: Nội dung thơ văn yêu nước Nguyễn Đình Chiểu.
– Luận cứ 1: Phạm Văn Đồng khẳng định thơ văn Nguyễn Đình Chiểu tái dựng sống động không khí kháng Pháp oanh liệt, bền bỉ của nhân dân Nam Bộ:
+ Quân triều đình đánh Pháp thua, đầu hàng, cắt đất cho giặc.
+ Các tầng lớp nhân dân (nông dân, sĩ phu) vùng dậy đánh giặc.
+ Sự lan rộng của cuộc chiến tranh nhân dân.
– Luận cứ 2: Thơ văn Nguyễn Đình Chiểu ca ngợi những người anh hùng cứu nước; khóc than tiếc thương những liệt sĩ tận trung, trọn nghĩa với dân với nước: Trương Định, Thủ khoa Huân, Nguyễn Trung Trực, …
– Luận cứ 3: Đánh giá tác phẩm “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”
+ “Khúc ca của những người anh hùng thất thế nhưng vẫn hiên ngang”.
“Sống đánh giặc, thác cũng đánh giặc”
“Muôn kiếp nguyện được trả thù kia”
+ Liên tưởng, so sánh với áng văn chính luận bất hủ: “Bình Ngô đại cáo” của Nguyễn Trãi.
– Luận cứ 4 : “Xúc cảnh” : đoá hoa, hòn ngọc, …
→ Nhận xét:
– Cách đánh giá thơ văn yêu nước Nguyễn Đình Chiểu sâu sắc, khoa học, chặt chẽ và toàn diện.
– Dẫn chứng tiêu biểu, xúc động, giọng văn khi hào hùng sôi sục, khi nghẹn ngào thương cảm.
– Phạm Văn Đồng qua đó: Bộc lộ thái độ ngợi ca ngòi bút của Nguyễn Đình Chiểu và tâm huyết với truyền thống yêu nước, bất khuất cảu nhân dân ta.
c. Luận điểm 3: Đánh giá tác phẩm lớn nhất của Nguyễn Đình Chiểu: “Lục Vân Tiên”.
– Luận cứ 1: giá trị nội dung của tác phẩm “Lục Vân Tiên”:
+ Ca ngợi chính nghĩa, những đạo đức đáng quý ở đời, ca ngợi những con người trung nghĩa.
+ Hình tượng nhân vật không khô cứng theo khuôn mẫu của văn học Nho gia mà gần gũi, giản dị, sống động.
– Luận cứ 2: giá trị nghệ thuật.
+ Lối văn nôm na giản dị, là văn nói, văn kể.
+ Nhiều người thuộc, nhớ, truyền miệng nhau tác phẩm, nhân dân miền Nam say sưa tác phẩm.
→ Nhận xét:
– Phạm Văn Đồng đã chỉ rõ rằng: Người ta say sưa nghe “Lục Vân Tiên” không chỉ về nội dung mà vì văn hay của “Lục Vân Tiên”, hay chính ở sự giản dị, mộc mạc, chân chất, dễ hiểu, dễ thuộc, gần gũi với lời ăn tiếng nói của nhân dân… Đây là nhận định có cơ sở khoa học xác đáng.
– Đó cũng chính là định hướng phê bình văn học: Khi đánh giá giá trị một tác giả, tác phẩm văn chương, không nên chỉ căn cứ vào tính hoa mĩ trau truốt của ngôn từ mà còn phải căn cứ vào ảnh hưởng của nội dung tác phẩm đến tâm thức người đọc, sức sống của tác phẩm trong người đọc.
3. Kết thúc vấn đề
– Khẳng định lại vị trí, vai trò của Nguyễn Đình Chiểu trong lịch sử văn học:
+ Một chí sĩ yêu nước, một nhà thơ lớn của nước ta.
+ Thơ văn ông nêu cao sứ mạng của văn học, người nghệ sĩ – chiến sĩ trên mặt trận văn hóa tư tưởng.
– Bộc lộ lòng tưởng nhớ, tự hào về Nguyễn Đình Chiểu.