I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả
– Tiểu sử – con người:
+ Nguyễn Thi (1928-1968), quê ở Nam Định.
+ Tuổi nhỏ: vất vả, tủi cực.
+ 15 tuổi vào Nam vừa đi làm kiếm sống vừa tự học nơi đất khách quê người → tâm hồn giàu suy tư, trải đời, hiểu người sâu sắc.
+ Quê ở Bắc nhưng sống, làm việc, hoạt động cách mạng chủ yếu ở Miền Nam → gắn bó ân tình, chung thủy với nhân dân miền Nam.
– Sáng tác:
+ Thể loại: bút kí, truyện ngắn, tiểu thuyết.
+ Tác phẩm tiêu biểu: Truyện và kí (1978)
– Đặc điểm:
+ Nguồn cảm hứng: xuất phát từ hiện thực nóng bỏng, ác liệt ở mặt trận miền Đông – Nam Bộ.
+ Nhân vật: viết thành công nhất về người nông dân Nam Bộ:
+ Khả năng thâm nhập sâu vào đời sống tâm lí nhân vật:
+ Ngôn ngữ: góc cạnh, phong phú, giàu chất tạo hình., đậm khí chất Nam Bộ → tạo dựng không gian văn hóa và cá tính nhân vật.
+ Giàu chất hiện thực (nhiều chi tiết dữ dội, ác liệt của chiến tranh), vừa đằm thắm chất trữ tình.
– Vị trí văn học sử: cây bút văn xuôi tài năng của văn học kháng chiến.
2. Tác phẩm
– Xuất xứ: Rút từ tập “Truyện và kí” (1978)
– Khái quát về tác phẩm:
+ Truyện tái hiện qua hồi tưởng của nhân vật Việt, trong tình trạng bị thương, mê man, hiện tại và quá khứ đan xen để nói lên truyền thống một gia đình từ đó khái quát bức tranh Nam Bộ.
+ Diễn biến: đứt nối theo trí nhớ nhân vật → những mảnh hiện thực chắp dính linh hoạt.
– Vị trí: Là một trong những truyện ngắn xuất sắc nhất của Nguyễn Thi.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN
1. Tình huống truyện và cách trần thuật
a. Tình huống truyện: Câu chuyện gia đình của anh giải phóng Việt rơi vào tình huống đặc biệt: bị thương nặng trong một trận đánh, phải nằm lại giữa chiến trường.
– Nhiều lần ngất đi rồi tỉnh lại
– Truyện kể theo dòng nội tâm nhân vật: khi đứt (ngất đi) khi nối (tỉnh lại)
– Cách trần thuật theo dòng ý thức nhân vật.
→ Do đặt câu chuyện trong một tình huống đặc biệt nên điểm nhìn của nhân vật cũng dịch chuyển liên tục trên trục thời gian đan xen hiện tại – quá khứ. Sự việc ở hiện tại đã có tác dụng khơi gợi dòng hồi ức của nhân vật về quá khứ. Điều này dẫn đến việc sắp xếp các yếu tố không gian, thời gian không theo trật tự thông thường: không gian hiện tại dẫn dắt nhân vật hồi tưởng về quá khứ trong sự liên tưởng chập chờn, đứt nối. Thời gian cũng không đi theo trục tuyến tính mà theo dòng ý thức của nhân vật từ hiện tại trôi giạt về quá khứ và trở lại hiện tại. Điều này phù hợp với hoàn cảnh của nhân vật trong những lần liên tục ngất đi rồi tỉnh lại.
b. Cách trần thuật
– Phương thức 3: theo ngôi thứ ba của người kể chuyện tự giấu mình nhưng điểm nhìn, lời kể lại theo giọng điệu của nhân vật → lời nửa trực tiếp.
– Tác dụng của phương thức trần thuật này:
+ Làm cho câu chuyện dù không có gì đặc sắc cũng trở nên mới mẻ, hấp dẫn. Tác phẩm đậm chất trữ tình, tự nhiên vì được kể bằng con mắt, tấm lòng và ngôn ngữ, giọng điệu của nhân vật.
+ Tạo điều kiện cho nhà văn thâm nhập sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật để dẫn dắt câu chuyện.
+ Diễn biến câu chuyện linh họat, không phụ thuộc vào trật tự thời gian tự nhiên, có thể xáo trộn không gian với thời gian, từ những chi tiết ngẫu nhiêncủa hiện thực chiến trường mà gợi nên những dòng hồi tưởng, liên tưởng phong phú , bất ngờ song vẫn hợp lý : quá khứ khi gần, khi xa, chuyện này bắt sang chuyện nọ…
→ Trần thuật theo dòng hồi tưởng khiến câu chuyện về “Những đứa con trong gia đình” vốn được hình thành từ chuỗi những chuyện tưởng chừng như rời rạc, vụn vặt … → trở nên mạch lạc, sáng rõ. Các nhân vật hiện lên vừa cụ thể rõ nét; vừa tiêu biểu cho những thế hệ người nông dân Nam Bộ và cho cả dân tộc ta trong kháng chiến chống ngoại xâm…
2. Hình ảnh gia đình
a. Ba Má, Chú Năm
* Người mẹ: (đọc toàn bộ truyện để có sự phân tích khái quát)
– Qua kí ức đứa con: rất phụ nữ, vị tha, nhân hậu nhưng không mềm yếu.
– Có cuộc sống cơ cực, lam lũ, nhọc nhằn, khổ đau (bốc chồng và chồng bị giặc giết, một thân một mình nuôi ba đứa con nhỏ).
– Tính cách phi thường trong những biểu hiện tình cảm bình thường:
+ Với chồng: đi đòi đầu chồng → gan góc.
+ Với con:
. Thương con hết mực nhưng rất nghiêm khắc (trong hồi ức chập chờn của Chiến, Má hiện lên đầu tiên: ghé lại, xoa đầu, đánh thức, lấy cơm cho Việt ăn…).
. Luôn luôn nhắc nhở con về truyền thống gia đình và mối thù dân tộc.
. Hun đúc, nuôi dưỡng ở con ý chí chiến đấu không mệt mỏi.
. Cả Chiến và Việt luôn tạc dạ lời dặn của mẹ → hình bóng của người mẹ đầy yêu thương và có sức mạnh cổ vũ mãnh liệt với hai chị em. Má in dấu trong mỗi câu nói, mỗi hành động của từng đứa con.
* Chú Năm:
– Khắc họa qua giọng hò:
“Câu hò nổi lên giữa ban ngày, bắt đầu cất lên như một hiệu lệnh dưới ánh nắng chói chang, rồi kéo dài, từng tiếng một vỡ ra, nhắn nhủ, tha thiết, cuối cùng ngắt lại như một lời thề dữ dội” → so sánh tiếng hò như “một hiệu lệnh”, “một lời thề dữ dội” → Tiếng hò hút tất cả tâm lực của Chú Năm → vừa nhắc nhớ về truyền thống, thắp lên niềm tự hào về quê hương khó nghèo nhưng giàu có và bất khuất, vừa như lời hiệu triệu, một tiếng trống quân thúc giục động viên thanh niên ra trận.
– Giữ cuốn sổ gia đình, ghi từng ngày thay cho Việt và Chiến.
+ Người giữ lửa yêu nước truyền cho các thế hệ.
+ Những con người có chung phẩm chất: yêu nước, gắn bó với quê hương tha thiết, căm thù giặc, gan góc, kiên cường, chiến đấu hết mình vì Tổ quốc.
* Cuốn sổ gia đình:
– Chi chi tiết những việc xảy ra với gia đình → bằng chứng sống về tội ác của kẻ thù, lưu giữ, nuôi dưỡng truyền thống gia đình.
– Trao cho Việt và Chiến→ hành động ý nghĩa: trao cho thế hệ con cháu trách nhiệm giữ gìn truyền thống.
– Cuốn sổ như một con sông -> Con sông tích tụ nước từ bao đời, luôn luôn chảy (như các thế hệ tiếp nối nhau), đổ vể biển rộng (hòa quyện vào truyền thống bất khuất của dân tộc, hướng tới tương lai tươi sáng)
→ dòng chảy truyền thống gia đình bền bỉ, liên tục và bất tử.
→ Nhận xét:
• Hình ảnh gia đình, gắn với nhan đề tác phẩm, là môi trường khắc họa hình ảnh những đứa con.
• Tiêu biểu cho hình ảnh những gia đình miền Nam giàu truyền thống yêu nước trong kháng chiến chống Mĩ.
b. Hình ảnh những đứa con
* Chiến:
– Tính cách trẻ con:
+ Tranh đi bộ đội với em
+ Tranh bắt ếch.
– Mang những phẩm chất của Má:
+ Đảm đang, tháo vát: Thu xếp nhà cửa gọn gàng trước khi đi.
+ Tiềm ẩn bản năng chăm lo của một người phụ nữ: thương và lo cho em, nghĩ ngợi việc nhà…
+ Bộc trực, quyết liệt, gan góc, không đội trời chung với kẻ thù: “Nếu giặc còn thì tao mất”.
→ Chiến là hình ảnh tiếp nối của Má: 3 lần được so sánh với má (nói in như má vậy, giống hệt như má vậy, nói nghe in như má vậy) → sự tiếp nối truyền thống gia đình → dòng chảy truyền thống dạt dào qua các thế hệ.
* Việt:
– Tính cách trẻ con, hồn nhiên, vô tư:
+ Tranh đi bộ đội, tranh bắt ếch với chị.
+ Trong khi chị Chiến lo toan thu xếp việc gia đình thì Việt “lăn kềnh ra ván cười”, vừa nghe vừa “chụp một con đom đóm úp trong lòng tay” rồi ngủ quên lúc nào không biết
+ Đi đánh giặc vẫn đeo ná thun.
+ Không sợ giặc nhưng lại sợ ma.
– Yêu thương, gắn bó với gia đình
+ Thương má:
. Hình dung về má qua hồi ức của Việt dịu dàng, tha thiết.
. Chuyển bàn thờ má: nhắn nhủ, tâm sự với má về quyết tâm trả thù.
. Thương chú Năm, thương chị: “Chị Chiến khiêng bịch bịch phía sau. Nghe tiếng chân chị, Việt thấy thương chị lạ”
– Chiến sĩ giải phóng gan góc, quả cảm:
+ Diệt được xe bọc thép của giặc.
+ Bị thương nặng, lạc đồng đội, trong hồi ức đứt nối nhưng luôn thường trực nung nấu: tìm về với anh em, để tiếp tục đấu tranh.
– Căm thù giặc sâu sắc và quyết tâm chiến đấu đến cùng:
+ Thể hiện sâu sắc qua chi tiết cảm động: chuyển bàn thờ mẹ cùng chị Chiến
+ Đưa má sang ở tạm bên nhà chú, chúng con đi đánh giặ trả thù cho ba má, đến chừng nước nhà độc lập con lại đưa má về → lời nhắn nhủ, tâm tình cũng là lời thế, lời hứa với Má.
+ Mối thù thằng Mĩ thì có thể rờ thấy được, vì nó đang đè nặng ở trên vai → mối thù trừu tượng tụ thành hình thành khối như máu bầm không tan.
→ Việt và Chiến vừa là khúc sau của dòng sông truyền thống gia đình vừa tiêu biểu cho thế hệ trẻ miền Nam chống Mĩ: bộc trực, thẳng thắn, gan dạ, dũng cảm, căm thù giặc sâu sắc, yêu nước tha thiết và quyết tâm chiến đấu vì độc lập.
III. TỔNG KẾT
1. Nội dung
Truyện kể về những người con trong một gia đình nông dân Nam Bộ có truyền thống yêu nước, căm thù giặc,thủy chung sin sắt với quê hương, cách mạng. Chính sự gắn bô sâu nặng giữa tình cảm gia đình với tình yêu nước, gíữa truyền thống gia đình với truyền thống dân tộc đã tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn cho con người Việt Nam, dân tộc Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước.
2. Nghệ thuật
– Xây dựng nhân vật: am hiểu và diễn tả chân xác, sâu sắc tâm lí nhân vật → cá thể hóa tính cách.
– Ngôn ngữ: đậm chất Nam Bộ, từ cách xưng hô, cách dùng từ, cách nói… (Việt đá trái dừa rụng xuống mương cái đùng, việc thỏn mỏn, nói in như má…).
