I. Mâu thuẫn Đông – Tây và sự khởi đầu chiến tranh lạnh
1. Nguồn gốc mâu thuẫn Đông – Tây
Sau chiến tranh quan hệ Xô – Mĩ chuyển từ liên minh chống phát xít sang thế đối đầu và tình trạng Chiến tranh lạnh.
* Nguyên nhân: do sự đối lập nhau về mục tiêu và chiến lược
– Liên Xô: chủ trương duy trì hòa bình, an ninh thế giới, bảo vệ những thành quả của chủ nghĩa xã hội và đẩy mạnh phong trào cách mạng thế giới.
– Mĩ:
+ Chống phá Liên Xô và phe XHCN, chống phong trào cách mạng, mưu đồ làm bá chủ thế giới.
+ Lo ngại trước ảnh hưởng to lớn của Liên Xô và Đông Âu, sự thắng lợi của CHND Trung Quốc, CNXH đã trở thành hệ thống thế giới từ Âu sang Á.
+ Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, là nước tư bản giàu mạnh nhất, nắm độc quyền vũ khí nguyên tử, tự cho mình có quyền lãnh đạo thế giới.
2. Diễn biến Chiến tranh lạnh
* Khởi đầu: Ngày 12/03/1947, Tổng thống Truman gửi thông điệp tới Quốc hội Mĩ khẳng định: sự tồn tại của Liên Xô là nguy cơ lớn đối với nước Mĩ và đề nghị viện trợ cho Hy Lạp và Thổ Nhĩ Kì, biến hai nước này thành căn cứ tiền phương chống Liên Xô.
– Học thuyết Truman:
– Củng cố chính quyền phản động và đẩy lùi phong trào đấu tranh ở Hy Lạp và Thổ Nhĩ Kì.
– Biến hai nước này thành tiền đồn chống Liên Xô và Đông Âu.
* Kế hoạch Marshall (Mácsan) tháng 06/1947
– Viện trợ 17 tỉ USD giúp Tây Âu khôi phục kinh tế.
– Kế hoạch Marshall của Mĩ đã tạo nên sự đối lập về kinh tế và chính trị giữa các nước Tây Âu TBCN và các nước Đông Âu XHCN.
* Thành lập Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) ngày 4/4/1949, là liên minh quân sự lớn nhất của các nước tư bản phương Tây do Mĩ đứng đầu chống Liên Xô và các nước XHCN Đông Âu.
– Tháng 1 – 1949, Liên xô và Đông Âu thành lập Hội đồng tương trợ kinh tế (SEV).
– Tháng 5 – 1955 thành lập Tổ chức Hiệp ước Vácxava (Varsava), một liên minh chính trị – quân sự mang tính chất phòng thủ của các nước XHCN châu Âu.
* Như vậy: sự ra đời của NATO, Vácxava, kế hoạch Mác san, khối SEV đã đánh dấu sự xác lập cục diện hai cực, hai phe. Chiến tranh lạnh đã bao trùm toàn thế giới.
II. Xu thế hòa hoãn Đông – Tây và chiến tranh lạnh chấm dứt
1. Những biểu hiện của xu thế hòa hoãn Đông – Tây
Đầu những năm 70, xu hướng hòa hoãn Đông – Tây xuất hiện với những cuộc thương lượng Xô – Mĩ.
– Ngày 9/11/1972, hai nước Đông và Tây Đức kí kết tại Bon Hiệp định về những cơ sở quan hệ giữa Đông Đức và Tây Đức làm tình hình châu Âu bớt căng thẳng.
– Năm 1972, Xô – Mĩ thỏa thuận hạn chế vũ khí chiến lược, kí Hiệp ước ABM (Hiệp ước Chống tên lửa đạn đạo), SALT-1 (Hiệp định hạn chế vũ khí tiến công chiến lược), đánh dấu sự hình thành thế cân bằng về quân sự và vũ khí hạt nhân chiến lược giữa hai cường quốc.
– Tháng 8/1975, 35 nước châu Âu và Mĩ, Canađa đã kí Định ước Henxinki, khẳng định quan hệ giữa các quốc gia và sự hợp tác giữa các nước, tạo nên một cơ chế giải quyết các vấn đề liên quan đến hòa bình, an ninh ở châu lục này.
– Từ năm 1985, nguyên thủ Xô – Mĩ tăng cường gặp gỡ, kí kết nhiều văn kiện hợp tác kinh tế – khoa học kĩ thuật, trọng tâm là thuận thủ tiêu tên lửa tầm trung châu Âu (INF), cắt giảm vũ khí chiến lược và hạn chế chạy đua vũ trang.
2. Chiến tranh lạnh kết thúc
– Tháng 12/1989, tại đảo Manta (Địa Trung Hải ), Xô – Mĩ tuyên bố chấm dứt Chiến tranh lạnh để ổn định và củng cố vị thế của mình.
– Nguyên nhân khiến Xô – Mĩ kết thúc Chiến tranh lạnh:
+ Cả hai nước đều quá tốn kém và suy giảm thế mạnh nhiều mặt.
+ Đức, Nhật Bản, Tây Âu vươn lên mạnh, trở thành đối thủ cạnh tranh gay gắt với Mĩ.
+ Liên Xô lâm vào tình trạng trì trệ, khủng hoảng. Xô – Mĩ thoát khỏi thế đối đầu để ổn định và củng cố vị thế của mình.
– Ý nghĩa: Chiến tranh lạnh chấm dứt mở ra chiều hướng giải quyết hòa bình các vụ tranh chấp, xung đột ở nhiều khu vực: Afganistan, Campuchia, Namibia…
III. Thế giới sau Chiến tranh lạnh
* Từ 1989 – 1991, chế độ XHCN ở Liên Xô và Đông Âu tan rã.
– Ngày 28/6/1991, khối SEV giải thể.
– Ngày 01/07/1991, Tổ chức Varsava chấm dứt hoạt động.
– Trật tự hai cực Ianta sụp đổ, phạm vi ảnh hưởng của Liên Xô ở châu Âu và châu Á mất đi, ảnh hưởng của Mĩ cũng bị thu hẹp ở nhiều nơi.
* Từ 1991, tình hình thế giới có nhiều thay đổi to lớn và phức tạp.
– Trật tự hai cực Ianta sụp đổ. Một trật tự thế giới đang dần dần hình thành theo xu hướng đa cực.
– Các quốc gia tập trung phát triển kinh tế.
– Mĩ đang ra sức thiết lập một trật tự thế giới “đơn cực” để làm bá chủ thế giới, nhưng không thực hiện được.
– Sau Chiến tranh lạnh, nhiều khu vực thế giới không ổn định, nội chiến, xung đột quân sự kéo dài (Bancăng, châu Phi, Trung Á).
+ Sang thế kỉ XXI, xu thế hòa bình, hợp tác và phát triển đang diễn ra thì vụ khủng bố 11/09/2001 ở nước Mĩ đã đặt các quốc gia, dân tộc đứng trước những thách thức của chủ nghĩa khủng bố với những nguy cơ khó lường, gây ra những tác động to lớn, phức tạp với tình hình chính trị thế giới và trong quan hệ quốc tế.
+ Ngày nay, các quốc gia dân tộc vừa có những thời cơ phát triển thuận lợi, đồng thời vừa phải đối mặt với những thách thức vô cùng gay gắt.